"ŻYCIE CODZIENNE MUZUŁMANÓW" - ciekawostki ze średniowiecza

"Życie codzienne muzułmanów w średniowieczu (wiek X-XIII) Ale Mazaheri 

Przełożyła: Legia Bąkowska 

-----------------------------------------------------

Fragmenty książki - Rozdział 4 "Życie polityczne i społeczne"

• "Rządy i ich ewolucja"

"W IX wieku istniały w islamie liczne "kierunki prawa" albo "szkoły prawa". Każda szkoła czy też grupa miała własny program reformy praw. Te szkoły, które miały ambicje czysto dydaktyczne, nie odegrały prawie żadnej roli i wkrótce znikły; tak było, między innymi z auzaitami i thauritami. Te natomiast, które przeszły do działania, stały się wkrótce zalążkami ważnych stronnictw politycznych"

"Istniały dwie partie, które moglibyśmy nazwać "prawym centrum": byli to hanafici, występujący zwłaszcza w Iranie i w Iraku, oraz szafi'ici, usadowieni przede wszystkim w Syro-Palestynie i Egipcie. 

W "lewym centrum" rozwijało się stronnictwo zahiritów, założone przez Dauda Ibn Chalaf az-Zahiri z Isfahanu (zm. 883), stronnictwo bardzo potężne w państwie bujjidzkim. Radykalne w swoich dążeniach, popierało równocześnie te tendencje tradycji islamskiej, które nie były sprzeczne z postępem i rozsądkiem.

Na prawicy znajdowało się stronnictwo malikitów; szyicki rząd Fatymidów egipskich był mu przeciwny i wolał umiarkowane stronnictwo szafi'itów, ale miało ono zwolenników w Andaluzji, a następnie, gdy w XI wieku od kalifatu fatymidzkiego oderwała się Afryka, także i na jej obszarze.

Wreszcie skrajną prawicę reprezentowali w Bagdadzie hanbalici. Ugrupowanie to, którego członkowie rekrutowali się spośród ludzie tępych i zacofanych, wrogów wolnej myśli i szczęścia szerokich mas, spotykało się z ogólną dezaprobatą z powodu swoich dziwactw i dogmatycznej nieustępliwości. Jako szkołę prawa uznano ją dopiero w 1107 roku.

Zresztą w wieku XII te rozmaite szkoły zatraciły powoli swój charakter "bodźców opinii" i stały się zwyczajnymi "obrządkami", czymś w rodzaju skostniałych kast lub sekt, jakimi pozostały do dzisiaj w krajach arabskich i w Indiach. Stary islam z wolna się przeżywał."

"Sunna, długo zmuszona poprzestawać na ideologii zwanej aszarycką od imienia swego teoretyka, al-Asz'ariego (zm. 935), znalazła wreszcie wielkiego ideologa, słynnego al-Ghazalego (1058-1111), a także swego wielkiego męża stanu, Nizam al-Mulka (zm. 1092); obaj pochodzili ze wschodniego Iranu ... :

--------------------

• Narodowości chronione

"Chronionymi" (dhimmi) nazywano ludy niemuzułmańskie zamieszkujące ziemie islamu, wyznające religie tolerowane przez islam, a więc religie objawione. Byli oni zwani Ahl al-kitab (ludzie księgi), w przeciwieństwie do bałwochwalców, muszrik.

Wśród zrazu tolerowanych, a następnie "chronionych" znajdowały się różne odłamy chrześcijańskie, jak na przykład: nestorianie, jakobici, Koptowie, a następnie wyznawcy judaizmu oraz sabejczycy utożsamiani z tzw. chrześcijanami św. Jana. Następnie dołączono do nich zaroastryjczyków -czcicieli ognia, oraz sabejczyków - pogan z Harran, i Berberów."

"Zgodnie z zasadą wspólną wszystkim ludom wyznającym religię objawioną, niewiernych, to znaczy nie należących do Kościoła-państwa, nie wolno było zmuszać do służby wojskowej i dlatego obowiązani oni byli uiszczać taksę kanoniczną corocznie przez cały okres wieku poborowego. Kobiety, starcy, duchowni i chłopcy do lat piętnastu byli wolni od tego podatku. W Bizancjum płacili go parsowie, żydzi i muzułmanie, a w krajach muzułmańskich - parsowie, żydzi i chrześcijanie (...)"

"W czasach, które moglibyśmy określić jako ancien regime, na "chronionych" często spadały prześladowania; poborcy-muzułmanie obchodzili się z nimi brutalnie. Gdy wyegzekwowali odpowiednią sumę, zawieszali podatnikom na szyi sznurek zaopatrzony ołowianą plombą z pieczęcią. Oznaczało to, że dany człowiek zapłacił należny podatek (...)"

"W roku 849 kalif Mutawakkil (847-861) zabronił "chronionym" piastowania wszelkich funkcji publicznych i wydał edykt rozkazujący im, aby nad drzwiami swoich domów umieszczali drewniane figurki przedstawiające diabła. Poza tym obowiązani byli nosić żółty znak odróżniający, mieszkać w przeznaczonych dla nich dzielnicach i - od roku 853 - nie mieli prawa dosiadać koni. (...) W roku 885, żeby ukarać chrześcijan za to, że ośmielili się, wbrew zakazowi, jeździć konno, pospólstwo bagdadzkie zburzyło klasztor Iklil Isa (pod wezwaniem Korony Cierniowej Chrystusa);"

• Służba wojskowa

"Ale prawdziwymi mistrzami byli średniowieczni muzułmanie w sztuce fabrykowania i stosowania tzw. ogni greckich i broni chemicznej. W tej dziedzinie mieli bardzo wielkie osiągnięcia; umieli na przykład oślepić nieprzyjaciela za pomocą strzykawek napełnianych witriolem i innymi materiałami żrącymi lub zapalającymi, podpalać warownie, wysadzać w powietrze najmocniejsze mury itd."

Fragmenty książki - Rozdział 5 "Życie umysłowe i sztuka"

• Nauczanie, szkoły, kolegia i uniwersytety; treść i zarys programów; ogólny poziom kultury

"Dzieci zaczynały chodzić do szkoły w wieku lat siedmiu, a nauka w szkole podstawowej trwała pięć lat."

"Nauczycieli (muaddibun) dobierano nadzwyczaj starannie; musieli się oni wykazać odpowiednim wykształceniem, pewną znajomością dziecięcej psychiki, powinni byli być ludźmi żonatymi i w dojrzałym wieku, aby mogli stanowić dla dzieci autorytet i zbudzać w nich należne poszanowanie. Do tego zawodu nie przyjmowano ludzi młodych."

"Nie istniały szkoły koedukacyjne, tylko osobne szkoły żeńskie i męskie."

"Nauka była przeważnie płatna; słyszymy jednak o szkołach bezpłatnych w wieku XI w Andaluzji, a w wieku XIII w syryjsko-egipskim państwie Ajjubidów."

"Budynki przeznaczone dla szkół mieściły się zawsze w pobliżu meczetu, ale nie w jego obrębie."

"Najmłodsi mieli metalowe tabliczki, starsi zaś zeszyty, w których pisali cienką trzciną (kalam), którą zacinał im nauczyciel i którą maczali w kałamarzu z wypalonej gliny, zawierającym mały kawałek jedwabnej tkaniny obficie nasycony atramentem, wyrabianym z sadzy i gumy arabskiej."

"W jednym kącie klasy znajdował się kran, przy którym uczniowie mogli zaspokajać pragnienie; każdy z nich miał swój kubek. "

"W zimie rozstawiano piecyki, latek puszczano w ruch - ciągnąć za sznur - wielki wentylator, który odświeżał powietrze. Pracę tę wykonywali uczniowie jako karę"

"Szkoły, które miały udzielać nauki na stopniu średnim, otrzymały nazwę madrasa. Nauczanie średnie było bezpłatne, każdy uczeń otrzymywał mieszkanie, a także pewną sumę na opłacenie żywności i oświetlenia."

"Profesorowie i repetytorzy nosili dla odróżnienia tzw. aba, czarną suknię prostego kroju, bardzo przypominającą togi naszych dzisiejszych sędziów, a na głowę wkładali tarha, granatowy szal, który wiązali w tzw. tajlasan, rodzaj kaptura."

"Do Mustansirijji, której międzynarodowy charakter przypomina dzisiejsze UNESCO, przyjmowano młodzież należącą do każdej z czterech szkół prawnych, w sumie 298 studentów ... "

• Pisarze i książki

"Co do rdzennych mieszkańców Półwyspu Arabskiego, których językiem macierzystym był przecież język arabski, uchodzili oni za najbardziej nieokrzesane istoty. Mieszkańcy ówczesnych krajów cywilizowanych mówili o Beduinach tym tonem, jakim filozofowie w. XVIII rozprawiali o Irokezach. Fakt, że islam narodził się w Arabii, poczytywany był za prawdziwie cudowne zdarzenie."

"Ponieważ druk i prawa autorskie nie były wówczas znane, żaden pisarz nie mógł żyć z pióra, i fakt, że ktoś był pisarzem albo poetą, nie zapewniał mu środków egzystencji."

• Biblioteki i księgarnie

"Barmakidzi założyli w Bagdadzie pierwszą bibliotekę islamu, która powiększyła się wydatnie za panowania kalifa al-Mamuna (813-833) (...) W ciągu następnych stuleci zamiłowanie do ksiąg coraz bardziej się rozpowszechniało."

"W roku 991 wezyr szyickich Bujjidów, Artaszir Ibn Sabur (zm. 1024), założył w Bagdadzie "Dom Nauki", bibliotekę liczącą ok. 12 000 tomów ineditów, świeżo przetłumaczonych z chińskiego, z sanskrytu i z greckiego, białych kruków i autografów. Wezyr ten popierał przepisywanie ksiąg; ale niestety piękna jego biblioteka została spalona w r. 1055 w czasie autodafe, które uczynili stronnicy sułtana Toghrula."

"W roku 1064 wezyr Nizam al-Mulk założył bibliotekę sunnicką (...)"

"Najpiękniejsza ze wszystkich była biblioteka al-Aziza (975-996) w Kairze. Zawierała ona 1 600 000 tomów; z tego 6500 dotyczyło wiedzy matematycznej, a 18 000 - filozofii. Podziwiano tam, oprócz rozmaitych narzędzi astronomicznych i globusów, olbrzymią mapę świata, na błękitnym jedwabiu."

• Wytwarzanie książek i handel nimi

"W krajach grecko-rzymskich, podobnie jak na obszarach semicko-egipskich, starożytność znała tylko dwa produkty, które można by porównać z naszym papierem: papirus i pergamin. Zarówno z jednego, jak i z drugiego sporządzano zwoje nazywane "książkami", które obwiązywano sznurkami."

"Sztuka oprawiania książek była w starożytności nieznana. Chińczycy natomiast, którzy znali już papier, mieli zwyczaj składać go w chwili, gdy wychodził z papierni, w pewne formaty: na połowę, w czworo, w ośmioro, w szesnastkę itd; zwyczaj ten przyjęła za pośrednictwem Sogdyjczyków i Arabów średniowieczna Europa."

• Malarstwo 

"Islam, zwłaszcza w wiekach VII, VIII, IX i X z jeszcze większą wrogością odnosił się do malarstwa, niż do muzyki. W okresie, kiedy był ideologią panu∆mącą, malarstwo w ogóle nie istniało. "

"Odrodzenie sztuki zaczęło się dopiero w wieku XI, w chwili powstania sułtanatu tureckiego. (...) Ale to odrodzenie malarstwa dokonało się tylko tam, gdzie Turcy utrzymywali władzę absolutną, natomiast odbiło się słabym echem w syryjsko-egipskim państwie Ajjubidów i Mameluków, gdzie islam zalśnić miał ostatnim swoim blaskiem."

"I podczas gdy Afryka Północna i Hiszpania nic nie wiedziały o malarstwie, w Iranie i sąsiadujących z nim krajach, wraz z podbojem mongolskim (w. XIII) rozwijały się szkoły malarstwa miniaturowego ulegającego wpływom tradycji chińskiej, o którym już tyle hymnów pochwalnych wyśpiewali poeci perscy." 

"Zresztą pierwsze wydania Koranu pisane były w sposób bardzo prosty na wielbłądzich łopatkach i na liściach palmowych! Teraz więc przepisywano je czarnym atramentem, bez żadnych ozdób, na papirusie, na pergaminie i zapewne od w. IX na papierze ze szmat."

"Taki jest, wybitnie demokratyczny, charakter setek i tysięcy egzemplarzy Koranu, które pochodzą z pierwszych stuleci islamu i przechowywane są w różnych bibliotekach. Iluminacji prawie się w nich nie spotyka; zarzucono również luksusowe oprawy, zastępując je zwykłą skórą bawoła lub wielbłądzią."

• Muzyka

"W przeciwieństwie do buddyzmu, parsyzmu i chrystianizmu, kult muzułmański, zwracający się zawsze do umysłu, a nigdy do serca, nie dopuszczał muzyki, toteż w krajach islamu można było uprawiać jedynie muzykę świecką."

"XIII-wieczni sufi dołożyli wszelkich starań, aby obdarzyć wreszcie islam muzyką religijną, podobną do tej, którą miały inne religie objawione, ale uzdolnionych uczniów znaleźni jedynie wśród Turków Oguzów i Tatarów; toteż dzisiaj prawdziwą muzykę orientalną znaleźć można jedynie u Tatarów azebejdżańskich, Uzbeków oraz Kirgizów"

"Muzyka arabska to dziś szczątki, które z cech orientalnych zachowały tylko gamę. Co do pięknej muzyki "czarnego islamu", należy ona do kultury murzyńskiej i nie ma nic wspólnego ze sztuką muzyczną Arabów."

• Okultyzm

"Chcemy trochę uwagi poświęcić jedynie magii, naukom tajemnym i innym zabobonom, które nawet w środowisku tak oświeconym, jak średniowieczny świat muzułmański, były głęboko zakorzenione."

"Religia objawiona, albo jak my byśmy ją nazwali "monoteizm", wykazuje dążność do zmonopolizowania "wiary"i nieubłaganie zwalcza przesądy. Islam więc, podobnie jak inne religie, był wrogiem idoli."

"Imamowie ... Bezlitosna walka, jaką prowadzili z "zabobonami", była poza tym bardziej skuteczna, niż chłodna drwina pozytywnych filozofów i wolnych umysłów, dość wtedy licznych. Pomimo to, przede wszystkim w wieku X i w coraz większym stopniu w wiekach XII i XIII, nauki tajemne i zabobony wszelkiego rodzaju bujnie krzewiły się na ziemiach islamu, zarówno wśród muzułmanów, jak i niemuzułmanów."

"Dwie były tego przyczyny: po pierwsze, duży procent analfabetów, po drugie, stosunkowo duży procent ludzi ograniczonych i leniwych wśród tych, którzy otrzymali jakieś wykształcenie, a chcieli żyć z kręcatw, to znaczy z eksploatowania łatwowierności mas."

"Mnóstwo było astrologów, alchemików, poszukiwaczy skarbów, znachorów, wróżbitów itd. i mieli oni bardzo liczną klientelę. "

"Rzecz dziwna, same muzułmańskie władze państwowe, a przede wszystkim te, które rządziły za pośrednictwem tajnych stowarzyszeń, nie wahały się w razie potrzeby uciekać do astrologów, alchemików i różnych adeptów magii." 

"Niektórzy żydzi i muzułmanie zajmowali się kabała, wysnuwając przedziwne proroctwa z kombinacji liter oraz z tekstów świętych albo tajemnych."

x